Ku wykluczeniu społecznemu…?

Kilka dni temu Najwyższa Izba Kontroli opublikowała raport „Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych przez Powiatowe Urzędy Pracy”. Wyniki kontroli nie pozostawiają złudzeń i zwracają uwagę na zdecydowanie niepokojącą i budzącą oczywiste wątpliwości specyfikę działań podejmowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy wobec osób bezrobotnych, w tym w szczególności wobec osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami. Przedstawione i opisane poniżej dane stanowią istotną przesłankę, na podstawie której należy rekomendować niezwłoczne wdrażanie zmian przeciwdziałających pogłębiającemu się wśród osób z niepełnosprawnościami bezrobociu trwałemu, a w dalszej konsekwencji także wykluczeniu społecznemu.

Jak wynika z raportu, aż 80% bezrobotnych zarejestrowanych w PUP, którzy posiadają orzeczenie o niepełnosprawności, nie ma pracy lub jej czynnie nie poszukuje. Odsetek osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami pozostaje od wielu lat niezmienny i kształtuje się na poziomie blisko dwukrotnie wyższym w stosunku do populacji osób nieaktywnych zawodowo w ogóle. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat wskaźnik zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami, które rejestrowały się w urzędach pracy wzrósł nieznacznie z 14,4% (2010) do 16,7% (2020). Należy jednocześnie zaznaczyć, że wskaźnik zatrudnienia dla osób z niepełnosprawnościami pozostaje nieomal trzy razy niższy w stosunku do wskaźnika zatrudnienia ogółem.

Dystrybuowanie środków finansowych w urzędach pracy

Jedną z przyczyn niekorzystnej sytuacji osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy, stanowi nierównomierne rozłożenie środków finansowych wobec oferowanych w urzędach form aktywizacji. Na przestrzeni lat 2018-2020 Fundusz Pracy przeznaczył na sześć podstawowych form aktywizacji o połowę mniej środków w stosunku do lat wcześniejszych (97 830 tyś. zł). Największa część środków kierowana jest na dofinansowywanie staży, podjęcie działalności gospodarczej oraz zwrot kosztów związanych z wyposażeniem pracy. Z kolei najmniejsza ich część przeznaczana jest na szkolenia (4%). W roku 2020 zaledwie 6% wszystkich środków finansowych zostało przekazanych na rehabilitację zawodową, w tym rehabilitację zawodową osób z niepełnosprawnościami. Jednocześnie, jak wykazała kontrola NIK, urzędy pracy w niewielkim tylko zakresie wykorzystują otrzymywane ze strony PFRON dofinansowanie na rzecz aktywizacji zawodowej grupy osób biernych zawodowo z niepełnosprawnościami.

Na podstawie powyższego należy zaznaczyć, że wysokość realizowanego dofinansowania oraz sposób jego dystrybuowania jest niewystarczający i niedopasowany do potrzeb zarejestrowanych w urzędach osób z niepełnosprawnościami pozostających bez pracy.

Długotrwale bezrobotne osoby z niepełnosprawnościami

Udział osób z niepełnosprawnościami wśród wszystkich zainteresowanych znalezieniem zatrudnienia jest bardzo wysoki. W roku 2020 w urzędach pracy zarejestrowanych było jako „poszukujący/a pracy” 9380 osób z niepełnosprawnościami w stosunku do 26 970 ogółu. Liczba zarejestrowanych w urzędach osób z niepełnosprawnościami, które poszukiwały pracy powyżej 24 miesięcy wynosiła 4327. 1881 osób szukało zatrudnienia powyżej 1 roku do dwóch lat. Należy zwrócić również uwagę na wysoki odsetek długotrwałe bezrobotnych osób z niepełnosprawnościami w liczbie bezrobotnych osób z niepełnosprawnościami  w ogóle – w roku 2020 wynosił on 58,5% i pozostawał nieznacznie wyższy w stosunku do lat poprzednich. Przedstawione dane wskazują na ograniczone możliwości podjęcia zatrudnienia przez osoby z niepełnosprawnościami, a także zaznaczają, że próba aktywizacji zawodowej tej grupy osób stanowi dla urzędów pracy bardzo duże wyzwanie.

(nie) Efektywność realizowanych inicjatyw

Przeprowadzony monitoring działań urzędów pracy uwydatnił, że ich główne zadania realizowane są przede wszystkim w obszarze rejestrowania zgłoszeń osób bezrobotnych oraz oferowania im usług rynku pracy. Możliwość uczestniczenia w aktywnych formach wsparcia zachodzi zdecydowanie rzadziej. 7 na 21 urzędów nie prowadzi programu promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, jako jednego z ustawowych zadań samorządu powiatowego. Ponadto, realizowane programy promujące zatrudnienie, sporadycznie mają określone wskaźniki na podstawie, których możliwa jest dalsza ocena przyjętych celów i założeń. Tylko w jednym na 14 przypadków przedstawiono do zadań mierniki oraz wartości.

Na tej podstawie, niemożliwa jest dalsza ocena i wdrażanie ewentualnych działań naprawczych wobec podejmowanych na poziomie powiatu inicjatyw  aktywizujących osoby bezrobotne, w tym bezrobotne z niepełnosprawnościami. „Brak planowania perspektywicznego (wieloletniego) oraz celowej i spójnej polityki rynku pracy” uniemożliwia urzędom pracy podejmowanie skutecznych działań przeciwdziałających wykluczeniu osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy i skazywania ich na długotrwałe bezrobocie.

Poradnictwo Zawodowe

Ponad połowa urzędów pracy (13 na 21) nie kieruje osób z niepełnosprawnościami na specjalistyczne badania lekarskie. To z kolei powoduje, że osoby te nie otrzymują opinii o swojej przydatności zawodowej do pracy i nie wiedzą w jakim szkoleniu/grupowej poradzie zawodowej mogą brać udział. Prawie wszystkie monitorowane urzędy pracy (19) w ogóle nie kierowały osób bezrobotnych na szkolenia z zakresu tematyki umiejętności poszukiwania pracy. Te, które to robiły, na przestrzeni lat 2018-2020, zapewniły udział w tej formie wsparcia zaledwie 11 osobom.

Indywidualny Plan Działania

W roku 2020 z Indywidualnego Planu Działania skorzystało łącznie 3992 osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami  (nieco mnie niż w latach poprzednich). Najczęściej jednak, Indywidualne Plany Działania były opracowywane dla osób, które rejestrowały się w urzędach pracy jako bezrobotne, ale również dla poszukujących pracy – choć w tym ostatnim przypadku nie jest to kryterium ustawowo wymagane. Jednocześnie, w 8 na 21 kontrolowanych urzędów pojawiły się nieprawidłowości w dokumentacji dotyczącej Indywidualnych Planów Działania dotyczące m. in. przekraczania terminu sporządzenia IPD, braku określonych terminów i warunków zakończenia prowadzonego wsparcia.

Rzetelność i dokładność realizowanej w tym przypadku sprawozdawczości wymaga dalszego dopracowania.

Udział osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami w oferowanych formach aktywizacji zawodowej

Grupa osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami sporadycznie uczestniczyła w sześciu podstawowych formach aktywizacji zawodowej oferowanej przez urzędy pracy. W 2020 roku odsetek osób z niepełnosprawnościami wśród wszystkich korzystających z oferowanych form wsparcia wynosił tylko 3%, a tych, którzy ukończyli w nich udział zaledwie 1,3. W roku 2020 stosunek liczby osób z niepełnosprawnościami, które uczestniczyły w formach aktywizacji zawodowej wyniósł 437 wobec 365, które odnalazły potem pracę (83,5%). W tym samym roku zaledwie 11,1% osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami ukończyło udział we wszystkich oferowanych formach wsparcia, gdzie w roku 2018 udział ten stanowił 18,4%.

Osoby bezrobotne z niepełnosprawnościami najczęściej miały możliwość uczestniczenia w pracach interwencyjnych, po których jednak stosunkowo rzadko otrzymywały trwałe zatrudnienie. Natomiast, te formy wsparcia, które częściej aktywizowały na rynek pracy, stosowane były znacznie rzadziej (np. dofinansowanie na prowadzenie działalności gospodarczej) – z takiej możliwości skorzystało zaledwie 110 osób w latach 2018-2020 (1,3% wszystkich bezrobotnych).

Transparentność wyników oceniających skuteczność urzędów pracy

Przeprowadzona kontrola NIK wskazała dość jednoznacznie, że w sposób niedokładny, a tym samym niemiarodajny określono wskaźniki efektywności zatrudnienia i kosztów wynikających z realizowanych w urzędach form aktywizacji zawodowej. Ponadto, zastosowano nieprawidłowe rozwiązania metodologiczne wobec ogólnej oceny efektów pracy urzędów. Użytkowane narzędzia uniemożliwiają pozyskanie informacji o rodzaju stosunku pracy i trwałości uzyskiwanego przez osoby z niepełnosprawnościami zatrudniania.

Dystrybucja środków na tej podstawie jest nieprawidłowa, ponieważ uniemożliwia ulokowanie wsparcia finansowego w takim zakresie i miejscu, aby było ono faktycznie funkcjonalne i dotarło do grupy osób, które go potrzebują najpilniej. Dotychczas realizowane wsparcie finansowe kierowane było przede wszystkim do tych grup bezrobotnych, w których przeprowadzenie aktywizacji zawodowej było najbardziej efektywne. Tym samym, kategoria bezrobotnych z niepełnosprawnościami właściwie nie miała jak do tej pory możliwości  korzystania z „szerokich i droższych działań aktywizacyjnych”. Ten oczywisty paradoks, już na starcie powoduje porażkę w zaopiekowaniu się aktywizacją zawodową osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy w Polsce.

Konieczność zmiany strategii działania urzędów pracy

Treść opublikowanego raportu NIK nie pozostawia wątpliwości. Strategia urzędów pracy na rzecz aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami jest niewystarczająca, wręcz znikoma. Aby sytuacja mogła ulec poprawie, powiatowe urzędy pracy w trybie pilnym powinny zapoznać się z wynikami przeprowadzonego monitoringu i krok po kroku realizować działania naprawcze wobec postulowanych w opisanych powyżej obszarach zmian. Konkretne wskazania ze strony Najwyższej Izby Kontroli pozwalają mieć nadzieję, że urzędy pracy podejmą przynajmniej próbę wdrożenia rekomendowanych „transformacji”. To z kolei, w dalszej perspektywie czasowej miałoby się przyczynić do poprawy sytuacji osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy w Polsce.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Postawy pracodawców wobec zatrudnia osób z niepełnosprawnościami w świetle wyników kontroli NIK w Powiatowych Urzędach Pracy

Jedną z głównych przyczyn odpowiedzialnych za bierność zawodową osób z niepełnosprawnościami i niski wskaźnik zatrudnienia tej grupy, stanowią negatywne postawy pracodawców i obecne przy tym w dalszym ciągu stereotypy i uprzedzenia.

Ograniczenia funkcjonalne

Istotnym obszarem warunkującym o „utrudnionym” poszukiwaniu zatrudnienia przez bezrobotnych są ograniczenia funkcjonalne, w tym bariery architektoniczne, transportowe oraz związane z niedostosowaniem miejsca pracy do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Brak usprawnień w wymienionych obszarach często już na starcie dyskredytuje możliwość podjęcia zatrudnienia u pracodawcy, który nie stosuje na co dzień mechanizmów mających na celu poprawę jakości funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami w miejscu pracy.

Przeprowadzona kontrola NiK wykazała, że dwa wśród skontrolowanych 21 urzędów pracy w ogóle nie spełniły kryteriów architektonicznych względem przystosowania przestrzeni miejsca pracy do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Kwalifikacje osób z niepełnosprawnościami

Znaczna część bezrobotnych z niepełnosprawnościami  to osoby z wykształceniem podstawowym o małym doświadczeniu zawodowym. 25% zarejestrowanych w PUP w tej grupie osób nie posiadało żadnych dotychczasowych kwalifikacji zawodowych. Wśród osób z wykształceniem podstawowym, 63,7% miało wykształcenie zasadnicze podstawowe, przy czym 27% – podstawowe (nie zawsze ukończone). Zaledwie 8% ukończyło edukację na poziomie wyższym. Bezrobotni/e z niepełnosprawnościami korzystający ze wsparcia PUP to przede wszystkim osoby po 50 roku życia, przy czym 14,5% miało w trakcie realizowanej kontroli ponad 60 lat.

Dominujące niskie wykształcenie oraz wiek 50+ wśród nieaktywnych zawodowo osób z niepełnosprawnościami powodują o niewielkim zainteresowaniu pracodawców zatrudnieniem tej grupy osób. Dofinansowanie wynagrodzeń i składek na ubezpieczanie społeczne nie przyczynia się do zwiększenia liczby ofert pracy dedykowanych osobom bezrobotnym z niepełnosprawnościami.

Bierna postawa osób z niepełnosprawnościami

Przedłużający się czas pozostawania bez pracy jest dodatkowo utrwalany przez wcale nierzadki brak zainteresowania podjęciem zatrudnienia ze strony osób z niepełnosprawnościami. Niepracujący, którzy szukają pracy de facto nie są nią zainteresowani. Aż 84% przyznało, że nie poszukuje pracy w sposób aktywny. Jednocześnie, 37% stwierdziło, że nie skorzystałoby z możliwości podjęcia zatrudnienia na podstawie otrzymanej oferty pracy, a 15% prawdopodobnie by ją po prostu odrzuciło.

Istotny czynnik demotywujący osoby bezrobotne z niepełnosprawnościami do niepodejmowania zatrudnienia, stanowi obawa przed utratą bądź obniżeniem otrzymywanych świadczeń finansowych ze strony ośrodków pomocy społecznej i renty. To oraz przedstawione powyżej aspekty, warunkują o tym, że skorzystanie z oferty pracy proponowanej przez urzędy jest po prostu mało atrakcyjnie, a przez to w dalszej kolejności – odrzucane osoby z niepełnosprawnościami.

Oferty pracy dla osób z niepełnosprawnościami

Wśród ofert pracy, te dedykowane osobom z niepełnosprawnościami stanowiły zaledwie 1% wszystkich. W przypadku trzech urzędów odnotowano, że zdarzały się takie okresy, w których nie pozyskano ani jednej oferty pracy subsydiowanej (koszty utrzymania pracownika/czki są pokrywane przez Fundusz Pracy) dla poszukujących zatrudnienia osóbz niepełnosprawnościami. W roku 2020 odnotowano zaledwie 3,1% ofert pracy subsydiowanej i jest to tendencja malejąca w stosunku do lat wcześniejszych. Taki stan rzeczy „ogranicza możliwości zaproponowania im udziału w aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu”.

Oferty pracy kierowane do osób z niepełnosprawnościami charakteryzuje krótkoterminowość zatrudnienia oraz najczęściej bardzo niskie wynagrodzenie (tzw. minimalna krajowa). Przeprowadzona kontrola NIK ukazuje ponadto niewłaściwą praktykę pracodawców/czyń, którzy zatrudniają osoby z niepełnosprawnościami tylko na okres, kiedy przysługuje im z tego tytułu dofinansowanie. Po tym czasie umowa jest rozwiązywana, a pracownik/czka traci zatrudnienie. Następnie, pracodawca/czyni inicjuje za pośrednictwem urzędów pracy proces „nietrwałego” pozyskania pracownika/czki z niepełnosprawnością od początku.

W tym sensie, możliwości osoby bezrobotnej z niepełnosprawnością/ami w znalezieniu pracy są wysoce ograniczone. Ma ona do swojej dyspozycji wąską listę ofert pracy, najczęściej niedopasowaną do jej kwalifikacji, wykształcenia, doświadczenia zawodowego i ograniczeń zdrowotnych. Sytuacji nie poprawia zauważalna wśród pracodawców/czyń tendencja do wysokiej rotacyjności w zatrudnianiu pracowników/czek z niepełnosprawnościami, co powoduje, że ich aktywność zawodowa na rynku pracy jest krótko czasowa, wręcz prowizoryczna.

Dopóki podejście pracodawców/czyń nie ulegnie zmianie, sytuacja osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami na rynku pracy nie ma szans większego powodzenia. Poznanie i zrozumienie potencjału pracowników/czek z niepełnosprawnościami stanowi tutaj klucz do sukcesu i warunkuje o szerszych możliwościach dalszego zatrudniania tej grupy osób.

 

Główne wnioski z raportu NIK o aktywizacji osób z niepełnosprawnościami przez Powiatowe Urzędy Pracy (PUP):

w 2020 roku w PUP zarejestrowanych było 55 669 osób bezrobotnych z niepełnosprawnościami, przy czym większość z nich pozostawała trwale bezrobotna (58,5%) – tylko 5415 osób z tej grupy było zarejestrowanych w PUP po raz pierwszy

aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnościami przez PUP pozostaje skuteczna w stopniu znacznie ograniczonym; wejście bądź powrót na rynek pracy tej grupy osób jest mało prawdopodobne

jedną z głównych przyczyn bezrobocia wśród osób z niepełnosprawnościami są uprzedzenia i ogólna niechęć pracodawców do zatrudniania tej grupy zawodowej

oferowane formy aktywizujące osoby z niepełnosprawnościami są niewystarczające i niedopasowane do potrzeb osób z nich korzystających

zadania realizowane przez PUP cechuje brak transparentności, krótkoterminowość oraz brak wskaźników umożliwiających skuteczną ocenę działań kierowanych do osób bezrobotnych, w tym bezrobotnych z niepełnosprawnościami

ponad połowa powiatów nie przeznacza środków finansowych PFRON na rehabilitację zawodową

osoby z niepełnosprawnościami w małym stopniu biorą udział w aktywnych formach wsparcia, tylko 11,1% w tej grupie ukończyło w 2020 roku sześć podstawowych form aktywizujących ich wejście na rynek pracy

osoby z niepełnosprawnościami dłużej w stosunku do pozostałych bezrobotnych poszukują zatrudnienia – większość ofert pracy to umowy krótkoterminowe, cechujące się wynagrodzeniem na poziomie minimalnej krajowej

liczba ofert pracy kierowanych do osób z niepełnosprawnościami jest znikoma (stanowią 1% wszystkich), w 2020 roku 4327 na 9380 zarejestrowanych w PUP w tej grupie poszukiwało zatrudnienia dłużej niż dwa lata